donderdag 22 november 2018

Onwil tot Europees wapenembargo bedreigt Jemen


De al ruim drie jaar durende oorlog in Jemen stort de bevolking van het land in steeds grotere ellende. Ondanks hoopvolle berichten over aankomende vredesonderhandelingen, laaien recent de gevechten op tussen de Houthi-rebellen en de door Saoedi-Arabië geleide coalitie, die de regeringstroepen steunt. Beide kanten maken zich schuldig aan oorlogsmisdaden, zo blijkt uit onderzoek van de Verenigde Naties. Eind oktober waarschuwden dezelfde Verenigde Naties dat een ongekende hongersnood de helft van de bevolking, 14 miljoen mensen, bedreigt.

Terwijl al sinds het begin van de oorlog een internationaal wapenembargo tegen de Houthi's van kracht is, blijven westerse landen hardnekkig op grote schaal wapens leveren aan Saoedi-Arabië en andere landen in de coalitie, met name de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en Egypte. De Verenigde Staten, die ook militaire steun aan de coalitie verlenen, lopen hierin voorop, gevolgd door diverse Europese landen. Uit een recent gepubliceerd jaarlijks EU-rapport over wapenexporten, blijkt dat in 2017 voor ongeveer 4 miljard euro aan Europese wapens naar het Saoedische koninkrijk is gegaan.

Afgegeven vergunningen wapenexport naar Saoedi-Arabië (2017)
Land
Aantal vergunningen
Waarde (miljoen euro)
Frankrijk
-*
1381,60*
Verenigd Koninkrijk
144
1280,38
Spanje
27
496,26
Bulgarije
40
385,24
Duitsland
132
254,46
België
8
152,70
Italië
12
51,90
Kroatië
7
48,09
Slowakije
3
19,73
Tsjechië
9
17,61
Roemenië
1
5,35
Polen, Finland, Oostenrijk, Zweden*, Portugal, Denemarken, Hongarije
33
Minder dan 5 miljoen per land
Totaal
416**
4101,36
Bron: Council of the European Union, Twentieth Annual Report according to Article 8(2) of Council Common Position 2008/944/CFSP defining common rules governing the control of exports of military technology and equipment, November 2018 / * Frankrijk en Zweden: opgegeven waarde van uitvoer van wapens naar Saoedi-Arabië in 2017; door een ernstig afwijkend systeem qua opgave van afgegeven vergunningen is de opgave van Frankrijk niet vergelijkbaar met die van andere EU-lidstaten, Zweden heeft geen waarde afgegeven vergunnningen opgegeven / ** Muv Frankrijk

In veel van de wapens leverende landen roepen activisten op tot een wapenembargo tegen Saoedi-Arabië en is het een terugkerend thema in politiek debat. De moord op de kritische journalist Khashoggi in het Saoedische consulaat in Turkije begin oktober gaf een nieuwe slinger aan deze discussie.
De Nederlandse Tweede Kamer nam de afgelopen maanden moties aan waarin de regering werd opgeroepen zowel binnen de EU als binnen de VN, waar Nederland een tijdelijke zetel in de Veiligheidsraad inneemt, te pleiten voor een wapenembargo. Minister Blok van Buitenlandse Zaken deed dit vervolgens met tegenzin, maar ving volgens verwachting bot. Ook een herhaalde oproep van het Europees Parlement, dat hierover zelf niet kan beslissen, aan de Raad van de EU om een embargo in te stellen leverde geen resultaat op.

Veel medestanders lijkt Nederland binnen de EU niet te hebben. Alleen Duitsland en Denemarken lijken bereid te zijn stappen te zetten. Duitsland besloot, in de nasleep van de moord op Khashoggi, voorlopig geen wapens aan Saoedi-Arabië te leveren. In het regeerakkoord van CDU/CSU en SPD was ook al opgenomen dat er geen wapens meer geleverd zouden worden aan landen die betrokken zijn bij de oorlog in Jemen, maar vervolgens werd de wapenexport naar deze landen juist opgevoerd. Naast het niet afgeven van nieuwe exportvergunningen riep de Duitse regering wapenbedrijven nu op leveranties onder eerder verstrekte vergunningen op te schorten. Ook Denemarken maakte deze week bekend geen wapens meer aan de Saudi's te leveren. Niet-EU-lid Noorwegen, dat zich wel aangesloten heeft bij de criteria van het Gezamenlijk Standpunt Wapenexport van de EU, kondigde eveneens aan het verstrekken van nieuwe wapenexportvergunningen voor Saoedi-Arabië op te schorten.

Duitsland, Denemarken en Noorwegen gaan daarmee in eigen beleid verder dan de Nederlandse regering. Deze wijst een eigen wapenembargo af, daarin gesteund door een Kamermeerderheid die herhaaldelijk moties van die strekking wegstemde. Sinds begin 2016 voert Nederland weliswaar een terughoudend beleid, waardoor in principe geen vergunningen voor wapenexport naar Saoedi-Arabië worden afgegeven, maar dit is niet sluitend. Zowel niet-vergunningplichtige goederen, zoals SOTAS-communicatieapparatuur van Thales voor Saoedische tanks en wapenonderdelen die via assemblage in Amerikaanse wapensystemen uiteindelijk naar Saoedi-Arabië gaan, ontspringen de dans. Stop Wapenhandel pleit, in een gezamenlijke brief met PAX, Oxfam Novib en Amnesty International, dan ook wederom voor een eigen volledig wapenembargo.

In veel andere EU-landen voert economisch eigenbelang intussen onbeschaamd de boventoon. Vanwege grootschalige wapenexport naar en/of andere economische betrekkingen met Saoedi-Arabië, knijpt men liever een oogje dicht ten aanzien van de Saoedische rol in de afschuwelijke oorlog in Jemen en de interne repressie en mensenrechtenschendingen.

In het Verenigd Koninkrijk voert de Campaign Against Arms Trade al jaren een felle campagne tegen wapenhandel met Saoedi-Arabië. De conservatieve regering ontkent of negeert echter stoïcijns de Saoedische oorlogsmisdaden in Jemen en laat de wapenexport naar het land alleen maar verder oplopen. Hofleverancier is wapengigant BAE Systems, dat de Saoedische krijgsmacht voorziet van onder meer gevechtsvliegtuigen en raketten en al net zo grif de handen in onschuld wast.
Minister van Buitenlandse Zaken Jeremy Hunt verantwoordt dit beleid met een beroep op de strategische relatie met Saoedi-Arabië, de belangrijkste bondgenoot van het Verenigd Koninkrijk in het Midden-Oosten. Zijn voorganger, Boris Johnson, was een fanatiek voorstander van wapenexport naar Saoedi-Arabië, evenals voormalig premier David Cameron. Deze prees, enkele uren nadat het Europees Parlement voor het eerst opriep tot een wapenembargo tegen Saoedi-Arabië in februari 2016, de wapenleveranties van BAE aan het land de hemel in en kondigde meer exporten aan, om “banen en vaardigheden en investeringen” te beschermen.

Behoud van werkgelegenheid is ook de grond waarop de Waalse regering zich beroept. Saoedi-Arabië is de belangrijkste klant van de Waalse wapenindustrie, met name van staatsbedrijf FN Herstal, dat vooral vuurwapens produceert. Oktober vorig jaar werden 25 vergunningen voor wapenexporten naar Saoedi-Arabië afgegeven, met een totale waarde van 1,8 miljard euro.
In België is het wapenexportbeleid een bevoegdheid van de gewesten. Opmerkelijk genoeg riepen zowel de federale Kamer als federaal minister van Ontwikkelingssamenwerking Alexander de Croo eerder al op tot een wapenembargo van de gewesten tegen Saoedi-Arabië, terwijl Vlaanderen een beleid voert dat veel lijkt op dat van de Nederlandse regering en de Waalse houding bekritiseerde.

In Spanje blijkt een beroep op behoud van werkgelegenheid ook aan het langste eind te trekken. Begin september zette de Spaanse regering een grote wapenleverantie van 400 lasergeleide bommen naar Saoedi-Arabië stil vanwege de oorlog in Jemen. Een week later kwam het hier echter op terug en gaf alsnog toestemming om de wapens, onder een contract uit 2015, te leveren. Vanwege de precisie van de wapens was er volgens de regering toch geen probleem, zelfs niet bij gebruik in Jemen. Economische overwegingen - de angst dat Saoedi-Arabië een andere grote wapendeal, voor de levering van vijf oorlogsschepen door staatsscheepswerf Navantia, zou afblazen en daaropvolgende protesten van werknemers van dit bedrijf - lijken echter een belangrijkere reden voor deze snelle ommekeer te zijn geweest. Twee maanden later werd het definitieve contract met Navantia inderdaad getekend, nadat het Spaanse parlement kort daarvoor expliciet tegen een wapenembargo tegen Saoedi-Arabië had gestemd.

Frankrijk, naast het Verenigd Koninkrijk de belangrijkste Europese wapenleverancier voor Saoedi-Arabië, is eveneens niet van plan wapenhandel met het land te stoppen. Premier Emmanuel Macron weigerde in eerste instantie zich erover uit te laten, viel daarna uit tegen landen die wel een wapenembargo willen ('pure demagogie') en kondigde vervolgens aan te willen proberen in overleg met Duitsland tot een gezamenlijk Europees standpunt te komen. Franse wapenbedrijven leverden de afgelopen jaren onder meer raketten, militaire voertuigen en radarsystemen aan Saoedi-Arabië. De wapenexport naar landen in de door Saoedi-Arabië geleide coalitie nam vorig jaar fors toe.

Zweden, dat op het moment geen grote wapendeals met Saoedi-Arabië heeft lopen, loopt vooralsnog ook niet warm voor een wapenembargo, liet premier Stefan Löfven weten. Een curieuze houding in het licht van vorig jaar overeengekomen nieuwe wetgeving, die wapenhandel naar dictaturen en mensenrechtenschenders aan banden legt. De ambiguïteit is echter niet geheel nieuw. In 2015 en 2016 botsten Zweden en Saoedi-Arabië een aantal malen over zaken als vrouwenrechten en de straf met zweepslagen voor blogger Raif Badawi. De Zweedse regering besloot een grote wapendeal met Saoedi-Arabië toen niet te verlengen. In oktober 2016 bezocht premier Löfven echter, samen met de CEO van het grootste Zweedse wapenbedrijf Saab, Saoedi-Arabië in de hoop nieuwe contracten te kunnen sluiten en diplomatieke strubbelingen glad te strijken.

Veel andere EU-lidstaten hebben zich (nog) niet uitgesproken over een eventueel wapenembargo tegen Saoedi-Arabië of zeggen het al dan niet stopzetten van wapenleveranties aan het land nog in beraad te hebben. Zo blijft de Italiaanse regering stil over het onderwerp. Wel vroeg de Italiaanse Minister van Defensie Elisabetta Trenta half september al binnen de regering om opheldering over een door de vorige regering besloten wapenverkoop, met de optie deze te annuleren bij gebleken strijdigheid met de Italiaanse wet. Ook de meeste Balkanstaten, die Saoedi-Arabië als belangrijke klant voor wapens hebben, houden zich op de vlakte.

Een Europees wapenembargo tegen Saoedi-Arabië lijkt al met al ver weg door de onwil van grote wapenleveranciers voor dit land. Geld spreekt luider dan mensenlevens en mensenrechten. Hoe verwerpelijk deze houding van diverse lidstaten ook is, andere landen, zoals Nederland, mogen zich hier niet achter verschuilen. Het minste wat zij kunnen doen is een eigen wapenembargo instellen, zo mogelijk in samenspraak met elkaar, en op Europees en VN-niveau blijven pleiten voor een volledige stop op wapenexporten die de oorlog in Jemen gaande houden.